Mamy 26 luty 1989 roku. Telewizja CBS News nadaje kolejny program z popularnego, nadawanego w prime-time cyklu publicystycznego „60 minut” (http://en.wikipedia.org/wiki/60_Minutes) – tym razem poświęcony problematyce bezpieczeństwa żywności. Już od pierwszego ujęcia było jasne o co chodzi tym razem: prowadzący program Ed Bradley, ikona amerykańskiego dziennikarstwa śledczego rozmawia z wysokim przedstawicielem Agencji Ochrony Środowiska (EPA) na temat Alaru – substancji używanej od pewnego czasu przez amerykańskich sadowników do przedłużania trwałości jabłek. Alar spowalniał ich dojrzewanie, co ograniczało straty podczas transportu i składowania. Za tło rozmowy służy rzucone na bluboksie zdjęcie jabłka, na którym znajduje się znak trupiej czaszki ze skrzyżowanymi piszczelami. Z ust przedstawiciela EPA padają słowa:

Tak, w świetle ostatnich wyników badań istotnie nie możemy przedłużyć zezwolenia na obrót Alarem, lecz ze względu na możliwe zaskarżenie przez producenta decyzji w sądzie i związane z tym ryzyko wypłaty odszkodowania – Agencja nie zdecydowała się na wycofanie Alaru z rynku w trybie natychmiastowym a zaczeka na wygaśnięcie obecnej licencji.

Więc jeśli chcą, niech idą z tym do sądu! – Zagrzmiał kolejny interlokutor – kongresmen Jerry Sikorsky (demokrata z Minnesoty) mając na myśli producenta Alaru – firmę Uniroyal. – Pokażemy im dziecęcy oddział nowotworowy – niech zobaczą te biedne, ogolone dzieci i niech powiedzą co jest ważniejsze – zdrowie konsumentów czy interes sadowników!

W następnym ujęciu wypowiada się Janet Hathaway reprezentująca pozarządową organizację ekologiczną NRDC (Natural Resources Defense Council – Rada Obrony Zasobów Naturalnych). W tle widzimy uśmiechnięte dzieci szkolne pijące sok jabłkowy:

23 z 31 badanych przez organizacje konsumenckie soków jabłkowych sprzedawanych w nowojorskich sklepach zawierało Alar! Jak to się dzieje, że EPA pozwala, żeby silnie rakotwórcza substancja znajdowała się w żywności? Jak to się dzieje, że EPA pozwala na to, żeby u tysięcy dzieci, które mają dziś kontakt z tą substancją rozwinęła się choroba nowotworowa?

Przez cały czas programu nie pada ani jeden argument drugiej strony. Publiczność nie ma szansy dowiedzieć się jakie dokładnie były motywacje Agencji Ochrony Środowiska odpowiadającej w Stanach Zjednoczonych za bezpieczeństwo substancji używanych w rolnictwie. Program jednoznacznie sugerował, że jedynym argumentem za pozostawieniem Alaru w obrocie do czasu wygaśnięcia pierwotnej licencji handlowej była obawa przed zaskarżeniem decyzji w sądzie. W dalszej części programu pojawiają się już wyłącznie przedstawiciele przerażonych organizacji konsumenckich, zaniepokojeni rodzice, dyrektorka szkoły. Nie znalazło się jednak miejsce dla ekspertów od toksykologii czy przedstawiciela firmy Uniroyal.

Następnego dnia ukazał się raport NRDC dotyczący zagrożeń płynących ze strony środków używanych w rolnictwie oraz przez przemysł spożywczy, gdzie ze szczególnym naciskiem uwzględniono sprawę Alaru. NRDC wynajęła agencję public relation Fenton Communications, która zajęła się zbudowaniem odpowiedniej atmosfery wokół przedsięwzięcia. Poświęcony Alarowi epizod „60 minut” wchodził w zakres tego przedsięwzięcia. Ponadto, Fenton Communications zorganizowała konferencje prasowe w 13 największych miastach USA, zamieściła artykuły tematyczne w wiodących magazynach prasy kobiecej, zorganizowała wystąpienie przedstawicieli NRDC w znanym programie telewizji NBC, The Phill Donahue Show. Ponadto, w celu zwiększenia efektu propagandowego, Fenton Communications założyła organizację Mothers and Others for Pesticide Limits (Matki i reszta na rzecz ograniczenia stosowania pestycydów), do której przyłączyła się znana aktorka Meryl Streep co ogłoszono na specjalnie zorganizowanej 7 marca konferencji prasowej, na której ogłosiła ona wszem i wobec, że „Alar stanowi obecnie największe znane zagrożenie nowotworowe dla amerykańskich dzieci.”

Jak można było się spodziewać, Amerykę ogarnęła histeria. Jabłka wycofywano w trybie pilnym z diety, zakazano podawania soku jabłkowego w szkołach i przedszkolach. Jablka nie miały już żadnych szans w obrocie handlowym (chociaż jeszcze przed emisją programu 60 minut, na podstawie raportów EPA jabłka traktowane Alarem wycofało z dystrybucji sześć sieci handlowych) i po prostu zniknęły z półek sklepowych. Pomimo odezwy Rządu Stanów Zjednoczonych, który zapewniał, że jabka są zdrowe i można je bezpiecznie jeść, farmerzy nie mogąc sprzedać swoich plonów zostali zmuszeni do ich zniszczenia. Cena notowanego na giełdach surowcowych koncentratu jabłkowego spadła poniżej poziomu ropy naftowej. Straty całej branży oszacowano na blisko $300 mln. Szukając wyjścia z rozpaczliwej sytuacji farmerzy amerykańscy ogłosili w końcu jednostronną rezygnację ze stosowania Alaru w sadownictwie oraz wezwali EPA do ogłoszenia natychmiastowego zakazu jego stosowania. Do sprawy włączył się amerykański Kongres, w którym jako ekspert zeznawała… sama Meryl Streep, co było rzecz jasna transmitowane przez wszystkie liczące się stacje telewizyjne.

Jak powiedział później David Fenton, założyciel i prezes Fenton Communications:

W przypadku Alaru udało nam się osiągnąć wielki sukces. Naszym celem było takie pokierowanie kampanią PR, aby przekaz naszego klienta (NRDC) został w krótkim czasie powielony i powtórzony przez różne media tak wielką ilość razy, żeby przeciętny Amerykanin nie miał szansy się z nim nie spotkać. Naszym celem było osiągnięcie tego, aby ta historia zaczęła żyć własnym życiem i żeby oddziałując na ludzi przez całe miesiące zmieniła ich myślenie o żywności, wpływając zarówno na powszechnie obowiązujące prawo jak i na na nasze codzienne zwyczaje żywieniowe.

Tymczasem plantatorka jabłek Cathy Bernath tak podsumowała sprawę Alaru:

Ta historia po prostu nas zabiła. Nagle, z dnia na dzień okazało się, że nic nie udaje nam się sprzedać. Jak nożem uciął. Zostaliśmy na lodzie z furą jabłek i niespłaconym kredytem w banku. Mieliśmy szczęście, że bank zgodził się udzielić nam następnego kredytu, gdyż nie mielibyśmy za co zebrać reszty plonów i zabezpieczyć sad na zimę. Ale i tak wpadliśmy przez to w finansową dziurę, z której już nigdy się na dobre nie podnieśliśmy. W końcu nasz sad musieliśmy sprzedać. A najgorsze było w tym wszystkim to, że w naszym gospodarstwie wcale nie używaliśmy Alaru!

Po kilku latach sprawy wróciły do normy. Plantatorzy jabłek Alaru już nie stosują i pogodzili sie z wyższymi kosztami produkcji, które udaje im się z lepszym lub gorszym skutkiem przerzucać na konsumentów.

Agencja Ochrony Środowiska w tysiącach publikacji wyjaśniła, że obowiązujące w USA prawo nie zezwala na udzielenie licencji handlowej dla substancji, co do której istnieje podejrzenie, że może stać się powodem zachorowania na raka jednego obywatela na milion. Decyzję o wstrzymaniu obrotu danym preparatem podejmuje ona natomiast na podstawie uzasadnionego podejrzenia, że stanowi on poważne zagrożenie zdrowia publicznego. Agencja nie miała takiego podejrzenia wobec Alaru, ponieważ testy toksyczności, w zależności od metodyki prowadziły do wniosku, że w najgorszym możliwym przypadku może on być przyczyną od 0.5 do 45 zachorowań na nowotwory w grupie statystycznej miliona obywateli, co nie jest istotnym zagrożeniem zdrowia publicznego.

Sprawa Alaru stała się też przyczynkiem do długiej i ciekawej dyskusji wewnątrz środowiska toksykologów co do metodyki testów toksykologicznych i znaczenia wyników osiąganych na małych grupach, którym aplikuje się duże dawki substancji w celu określenia potencjalnego wpływu jej bardzo małych dawek na duże populacje. Wznowiona została też wielka debata środowiska biochemicznego na temat możliwości przenoszenia na człowieka wyników osiąganych w badaniach na zwierzętach.

• * *

Tak w skrócie przedstawia się jedna z najgłośniejszych i najbarwniejszych historii dotyczących problemu tzw. scaremongeringu, czyli używania środków z arsenału PR do zastraszenia społeczeńśtwa w celu uzyskania określonego celu politycznego. Od tego czasu wiele się zmieniło a termin „kultura strachu” (ang. culture of fear) na trwałe zapisał się w słowniku wspólczesnego antropologa kultury. Znany brytyjski socjolog, Frank Furedi poświęcił temu zagadnieniu dwie ważne książki (wydaną w 1997 roku Culture of Fear: Risk-taking and the Morality of Low Expectations oraz wydaną w roku 2005 Politics of Fear: Beyond Left and Right). Wykazuje w nich, że już nie tylko, czego można się spodziewać, rządy państw oraz związane z nimi agencje stosują techniki zastraszania, lecz że techniki te zostały przyswojone i włączone do codziennego repertuaru działań PR przez liczne pozarządowe organizacje społeczne, związki zawodowe, organizacje religijne i stowarzyszenia prywatne.

Okazuje się, np. że dopiero w późnych latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku pojawiło się w USA i zaczęło robić błyskotliwą karierę słowo vulnerable – angielski termin oznaczający w języku polskim rzecz lub osobę czymś zagrożoną i w związku z tym wymagającą szczególnych działań ochronnych. Zagrożone czymś szczególnie często są grupy z natury swojej słabsze – dzieci, zwierzęta, kobiety, mniejszości, osoby wykluczone majątkowo, itd. Aby zapewnić tym grupom dodatkową ochronę należy zastosować na ogół jakieś wyjątkowe środki represyjne, afirmacyjne lub oba naraz. Żeby np. uchronić dzieci przed zachowaniami pedofilskim należy sporządzić szczegółowy wykaz dopuszczalnych zachowań w kontaktach z dzieckiem, osoby (zwłaszcza mężczyźni) mogące mieć kontakty z dziećmi – wszelkie kontakty – muszą przechodzić odpowiednie testy a ich kontakty powinny być dokładnie monitorowane. Kto nie wierzy w takie rzeczy nich sobie przeczyta np. o tutaj: http://www.manifestoclub.com/files/THE%20CASE%20AGAINST%20VETTING.pdf i http://www.manifestoclub.com/files/CHRISTMASREPORT.pdf.

Sensowne lub bezsensowne zaangażowanie się w ochronę czegoś staje się coraz bardziej skuteczną ścieżką kariery politycznej a możliwość skarżenia różnych instytucji, że niedokonały wystarczających starań w zakresie takiej ochrony daje możliwość wywierania presji prawnej. Niezwykła skuteczność tych działań doprowadziła nawet do swoistej konkurencji, kiedy to różne organizacje starają się wyolbrzymiać zagrożenie będące przedmiotem ich zainteresowania w celu przyciągnięcia uwagi mediów przytłoczonych trochę nagłym wzrostem ilości i skali otaczających nas (a nieznanych wcześniej) niebezpieczeństw.

Ograniczanie życiowego ryzyka staje się centralnym punktem społecznej atencji, wychodzącym z wyłącznego zainteresowania firm ubezpieczeniowych. Doradzcy finansowi za darmo (czytaj – z pieniędzy tego, kogo Ci polecą) chętnie pomoga Ci ograniczyć ryzyko finansowe polecając godnego zaufania partnera. Firmy turystyczne zaproponują Ci przede wszystkim bezpieczne wakacje. Twoje osiedle musi być również wolne od zagrożeń – najlepiej ogrodzone i strzeżone. Bezpieczna – za wszelką cenę – musi być spożywana przez Ciebie żywność. Musi być też czysto – bardzo czysto. Istotne jest również bezpieczeństwo drogowe, więc konieczne będą nowe fotoradary. W tym super-bezpiecznym otoczeniu tym bardziej jaskrawie rzuca się w oczy fakt, że największym zagrożeniem dla Ciebie jesteś ty sam (lub sama). Niebezpiecznie jest palić czy spożywać alkohol. Inne używki również mogą być niebezpieczne, więc najlepiej ich unikać. Warto też zmienić dietę na bardziej bezpieczną dla twojego zdrowia. Nadmiar emocji również Ci nie służy, warto pomyśleć o zmianie trybu życia na spokojniejszy, bardziej zrównoważony. Czy myślałeś (myślałaś) już o wizycie u psychoterapeuty? Jeśli sam (lub sama) sobie z tym wszystkim nie radzisz, to chętnie Ci pomożemy – nasi doradcy tylko czekają na Twój telefon!

I coraz częściej pada sakramentalne pytanie:

A po co komu w ogóle ta cała wolność? – Przecież to takie niebezpieczne!

————————————————————————————-
Od autora:

W przyszłości postaram się więcej pisać o manipulowaniu naszym strachem podając i analizując konkretne przykłady.

Pozdrawiam serdecznie!